Wat zijn archetypen?
We hadden het in de blog “De Tarot kaarten – over archetypen en het persoonlijk groeiproces” over archetypen gehad.
De term ‘archetype’ komt uit het Oudgrieks. van de woorden ‘arche’, wat ‘origineel of oud’ betekent; en ’type’, wat ‘patroon, model of type’ betekent. De gecombineerde betekenis is een “origineel pa-troon”.
Deze archetypische beelden worden doorgegeven via onze voorouders, als een soort blauwprint waarmee we gebo-ren worden. De mens wordt dus geboren met een vorm van een niet-specifieke ‘weten’, afgeleid van de som van de menselijke geschiedenis. Het is aangeboren, universeel en erfelijk. Net zoals de bewuste geest, het persoonlijk onbe-wuste heeft de mens ook nog een derde instantie als deel van de psyche. Het is een vorm van psychologische overer-ving.
Dit ‘herinneringsbeeld’ noemt Carl Jung archetypen, patronen die waarneembaar zijn in gedrag van mensen, terwijl ze vastliggen in het collectief onbewuste.
In de Ban van de Ring
De archetypen vinden we terug in oude verhalen, mythen, legenden, sprookjes en in boeken, films,… Om het wat beeldrijker en duidelijker te maken… archetypen vinden we bijvoorbeeld terug in de hoofdpersonages van de filmtrilogie The Lord Of The Rings. Deze film is gebaseerd op de gelijknamige boeken van de taalkundige en universitair professor J.R.R. Tolkien. Tolkien haalde inspiratie uit de Noorse en Keltische mythologie om de archetypen van zijn personages te creëren. Ik gebruik graag dit fantasie verhaal omdat bijna iedereen het kent, het de fantasie aanspreekt en het ook direct innerlijke herkenningsbeelden oproept die elke lezer van het boek of kijker van de film, in zich herkent.
In één zin gezegd gaat het verhaal over een zachtmoedige Hobbit uit de Gouw en acht metgezellen die op reis gaan om de machtige Ene Ring te vernietigen en Midden-aarde te redden van de Duistere Heer Sauron.
In deze ene zin zitten al heel wat archetypen vervat:- zachtmoedige Hobbit = de held
- acht metgezellen = de bondgenoten
- Duistere Heer Sauron = de schurk, de vijand
Het verhaal in de drieluik is de herkenbare archetypische strijd tussen goed en kwaad, waarbij langs de ene kant er de duistere machtsstrijd is die al veel schade heeft aangericht en aan de andere kant de wereld van het intuïtieve, het gevoelsmatige en de steunende, wijze stem van het onbewuste. Dat laatste lijkt in onze tijd ondergesneeuwd te zijn, symbolisch gezien als het verdwijnen van elfen, dwergen en wezens uit een voor ons onwerkelijke en irrationele wereld.
Deze strijd tussen Goed en Kwaad heeft een belangrijke essentie: het is de strijd tussen materialisme en macht enerzijds en spiritualiteit en verbinding anderzijds. Aan de ene kant staan 2 magiërs: Sauron, die de hele wereld op en nietsontziende manier in zijn greep wil krijgen en dood en verderf zaait waar maar mogelijk is. Hij heeft beschikking over de ringgeesten als spionnen, waar hij macht over heeft en die willoos zijn geworden. En de andere magiër, Saruman, die Sauron opdrachten uitvoert.
Dit is het mythisch beeld die heden ten dage heel herkenbaar is onder vele mensen: de negatieve energie in onze wereld die alleen op macht en geld uit is, en een ‘over lijken’-mentaliteit heeft. Deze energie heeft de laatste eeuwen al de nodige vernietiging aangebracht en is nog altijd bezig. En er zijn altijd mensen die meedoen met een machthebber die deze energie vertegenwoordigt: dan heb je zelf ook macht en het geeft je het gevoel aan de ‘veilige kant’ te staan omdat je dan je comfortabele leven kunt voortzetten. Dictatoriale regimes bv. kunnen alleen overleven als er voldoende ‘sarumannetjes’ zijn om hun bevelen uit te voeren en het vuile werk op te knappen.
Aan de andere kant staan Gandalf, Aragorn, Frodo en Sam en al die andere bondgenoten die vanuit liefde voor elkaar, hun verbondenheid en vanuit liefde voor de wereld, oude vetes en geschillen aan de kant schuiven om gezamenlijk de reis aan te gaan ten strijde tegen het onrecht en de machtswellust.
Maar er zit meer in het verhaal dan de naar buiten vingerwijzende projectie naar de wereld en haar machtsstructuren. Het is ook ons eigen persoonlijk verhaal. Al zijn we misschien geen bewoner van de Toren van Sauron, maar zonder we het weten zijn we wel bewoner van de Toren van Saruman. Je denkt er gewoon niet bij na bijvoorbeeld als je jouw boodschappen gaat doen bij een supermarkt, hoe groot de ecologische voetafdruk is waar je onbewust aan meewerkt door al de verpakte, plastieken, elektrische, op batterijen gedreven,… producten te kopen. Je hebt geen idee wanneer je alleen maar digitaal betaalt, alles met je GSM laat gebeuren, artificiële intelligentie gaat gebruiken,… hoe je gewoon ‘meedoet’ met de groten van de wereld en als een sarumannetje ja knikt op alles wat bovenuit gevraagd wordt. De structuren worden machtiger, rijker, ze dringen binnen in de privacy in je huiskamer en je kan het gevoel krijgen dat je er toch niks aan kunt doen.
“In de Ban van de Ring” toont ons een voor onze tijd juist een heel belangrijk facet: de enorme verantwoordelijkheid van de enkeling. Of je kan je nietig en machteloos voelen in de wereld waarin grote (commerciële en andere) krachten werken. Of kan je beseffen dat je hier op aarde met een bestemming bent? Dat hoeft daarom geen grootse missie te zijn. Als je jouw roeping volgt en in wezen leeft met wie je echt bent en jouw kwaliteiten en dromen ten volle kunt uitleven, dan kunnen jouw handelingen en gedragingen, onbedoeld zelfs, tot grootse ontwikkelingen leiden. Al is het maar omdat je de dromen van je eigen kinderen helpt te begeleiden, die het dan ook doorgeven aan hun kinderen, wat misschien kan leiden tot een kleinkind dat door deze achtergrond de moed heeft een stap te zetten die belangrijk is voor de wereld.
De kunst in heel dit verhaal is om jouw levensverhaal te schrijven. Stil staan bij wie je echt bent, welke jouw kwaliteiten zijn en wat jouw roeping hier is op aarde in plaats van een job te doen die misschien wel goed betaalt maar waar je eigenlijk geen voldoening uit haalt. Je buikgevoel zal dit af en toe naar jou roepen! Dat is je intuïtie, dat zijn de irrationele beelden, de elfen, de dwergen, Frodo of Sam die jou aan het begeleiden zijn. Luister je naar hen?
De underdogheld: Frodo Baggins
Zo belanden we bij onze eerste archetype: Frodo Baggins de held van het verhaal. Zoals in vele verhalen en sprookjes is de held meestal een underdog figuur. Assepoester (wordt klein gehouden door de stiefmoeder en stiefdochters), de jongste van de drie zonen van de koning, de kleine, rossige (David uit het Oud Testament)… allen portretteren ze een klassiek Underdog-archetype. Als hobbit is hij qua kracht geen partij voor welke vijand dan ook die hij tegenkomt. Hij heeft geen speciale kracht of magie, en geen training in de strijd. Net als de andere hobbits vervult hij ook het Innocent-archetype, naïef over de wereld buiten de vredige, geïsoleerde Gouw.
Gandalf is te weten gekomen dat er dreigende wolken aan de hemel hangen en acht de tijd meer dan rijp om tot actie over te gaan. Saurons geest is ontwaakt en door Gollem gevangen te nemen is hij te weten gekomen dat de Ring in de Gouw bij de hobbits moet zijn. Sauron opent de poorten en stuurt de negen ringgeesten, de zogenaamde Nazgul, er op af. Als deze de Gouw bereiken is het gedaan met de rust en harmonie in de vredelievende Gouw. Gandalf stuurt dan maar Frodo op weg… Voor een hobbit is dat verschrikkelijk: hij moet zijn geliefde streek en zijn geriefelijk leventje verlaten en een ongewisse toekomst tegemoet gaan. Frodo aanvaardt zijn lot en bestemming, maakt een sprong in het duister en gaat op weg, ondanks alle angsten en twijfels, ondanks de onzekere vooruitzichten, ondanks de kans dat dit zelfs misschien tot zijn dood kan leiden. We kunnen soms ook in totaal onverwachte situaties terecht komen en het lot vraagt ons een andere bestemming te volgen. Bv. plotse werk-ontslag… Het pad dat bij je hoort is dus inderdaad iets anders dan de job doen die je leuk vind of gemakkelijk is omdat het goed betaald wordt. Wat is je echte roeping? Waar zit jouw potentiële groeikansen?
De held wordt in de grote Arcana’s van de Tarot kaarten gesymboliseerd met de eerst kaart, kaart nul wel degelijk, dus niet kaart 1, het begin. Het is nog voor de cijferreeks start. Het is het begin van het verhaal, “er was eens, heel lang geleden,…” De kaart noemt “de Dwaas” en een jonge man staat met zijn knapzak en een verwittigende hond aan de rand van de afgrond… Wat doet de held van dit verhaal? Vallen? Of…?
Als held gaat Frodo de taak opnemen om Midden-Aarde te redden door Saurons Ring te vernietigen. Frodo bewijst zijn waarde als held terwijl hij beproevingen en zelfopoffering ondergaat op zijn gevaarlijke queeste naar Mordor met Sam.
De verzorger: Sam
Frodo werkt samen met Sam Gewissies, zijn trouwe dienaar en vriend, die per ongeluk het geheime gesprek tussen Frodo en Gandalf heeft afgeluisterd. In het hele verdere verhaal zijn ze een soort twee-eenheid. Zonder Sam zou de missie niet geslaagd zijn. Wanneer je de interactie tussen Frodo en Sam bekijkt, dan zie je dat Frodo meer nadenkt, piekert en de last draagt, en dat Sam heel betrokken en bezorgd Frodo begeleidt Sam is een perfect voorbeeld van de archetypische verzorger. Hij is aardig en genereus, en stelt de behoeften van anderen boven die van hemzelf. Hij wil gewoon van nut zijn voor Frodo op zijn moeilijke zoektocht. Sam zal zijn vriend niet in de steek laten. Hij is attent en praktisch, en je kunt hem vaak zien koken, een rugzak dragen of Frodo oprechte steun en gezelschap bieden. Hij komt vaak met opmerkingen die je vaak als ‘gezond boerenverstand’ kunt typeren. Heel direct en oprecht, maar niet altijd weloverwogen. Sam is als het ware het instinctieve gezonde verstand van Frodo en Frodo is het bewustzijn dat de leiding moet houden en juiste keuzes moet maken, op de eindstreep zelfs helemaal alleen zonder Sam.
Terwijl Frodo staat voor het pad van de individuele mens, de reis van de held, ons le-venspad dus, staat Sam voor onze natuurlijke stem, onze trouwe bondgenoot die ons steunt en aanmoedigt, de kracht in ons die ons helpt vol te houden.
De leider/mentor: Gandalf
“Een tovenaar is nooit te laat. Noch is hij te vroeg. Hij arriveert wanneer dat de bedoe-ling is.” Dit zijn ongeveer de eerste woorden die Gandalf uitspreekt wanneer hij Frodo terug ziet en de kleine hobbit hem verwijt dat hij te laat is. Het typeert het intuïtieve weten van de Wijze man. Gandalf de tovenaar is één van de beelden van de Oude wijze man, een archetype dat ook in ieder van ons aanwezig is. Hij wordt ook gesymboliseerd in de 9de Tarot kaart van de grote Arcana’s: “de Kluizenaar”. Op deze kaart staat de Kluizenaar op een met sneeuw bedekte hoogte, verwijzend naar het hoogste weten dat ons op de weg naar bewustwording deelachtig kan worden.
Gandalf is duidelijk de leider van de Fellowship, en tevens de mentor of wijze man. Hij ontdekt de waarheid over Bilbo’s ring en zet Frodo op het eerste deel van zijn queeste om de ring van de Gouw te stelen. Zodra de Fellowship is gevormd, biedt hij begeleiding en leiderschap bij de planning van de reis van de groep. In ware leiderstijl offert Gandalf zichzelf op om de anderen te redden wanneer de groep wordt bedreigd in de mijnen van Moria.
Als Mentor is Gandalf erg wijs en lijkt hij vaak alwetend. We mogen dit archetype ech-ter niet gelijkstellen met de ‘alwetendheid’ in ons, maar eerder met het tot inzicht komen en helder weten volgen om de eigenlijke roeping van de held, jouw reisverhaal, tot voltooiing te brengen. Op onze levensweg zullen we gecon-fronteerd worden met én het Goede en het Kwade in ons en dit archetype hebben we nodig om ons de weg te wij-zen. Als we een luisterend oor voor hem hebben…